Russische haven

De modernistische schilderes Jacoba van Heemskerck, dochter van de bekende negentiende-eeuwse zeeschilder Jacob van Heemskerck van Beest, woonde en werkte in Den Haag en Domburg in het eerste kwart van de vorige eeuw. In Domburg had haar vriendin Marie Tak van Poortvliet een atelier voor haar laten bouwen. Beiden raakten gecharmeerd van de antroposofie. Van Heemskerck verkeerde met onder meer Toorop en Mondriaan. Van de laatste had zij nog les gehad. Na een luministische en een kubistische periode ging zij vooral expressionistisch schilderen en werd opgenomen in Der Sturm, de groep in Duitsland rond Herwarth Walden. Zij werd daar nog bekender dan in Nederland en werd gelijk gesteld aan schilders als Marc, Kandinsky en Klee. Veel van haar werk kwam door schenkingen van Tak van Poortvliet en enkele verzamelaars in het Haags Gemeentemuseum terecht.

Van Heemskerck maakte ook houtsneden. Ik heb er enkele van; grafiek is nog wel eens te verwerven met een kleine beurs. Eén is een havengezicht met Oosterse torens en draagt, of kreeg, de titel: ‘Schepen in Russische haven’. Gemaakt in 1917. Zij is wel eens in Oostenrijk geweest, maar nog verder naar het oosten? Op een dag nam een vriendin mij mee naar Rotterdam en haar favoriete plek daar, hotel New York. We gingen er heen in zo’n klein overzetbootje dat van de Veerhaven vertrekt. De golven gingen heerlijk te keer; je zat er dan echt tussen. Opeens sprong ik op en riep uit: “Kijk, de Russische haven!” Ik hing gevaarlijk opzij en wees op de torens van het hotel. “Misschien was dat haar inspiratie.” Onder de koffie vertelde ik aan mijn metgezellin waarom ik het bootje zo griezelig had laten wiebelen.

Enkele kunstmensen in ons land zijn bezig met Van Heemskerck en haar houtsneden. Ik vertelde hun mijn veronderstelling, maar ik weet niet of zij die overnemen.* Weer later keek ik nog eens naar de houtsnede en ontwaarde linksboven iets wat op een brug lijkt. De Willemsbrug! Klopt geografisch. Nog een argument! (Ach ja, een mens die gelijk wil krijgen haalt de munitie overal vandaan….. maar ik vind de mijne toch tamelijk plausibel.)

Onlangs bezocht ik in Assen de tentoonstelling over het symbolisme. Was wel mooi gedaan. In de catalogus een helder overzichtsartikel van de kunstdocent Carel Blotkamp, waarin hij onder andere een verloren gegaan schilderij van Van Heemskerck behandelde, schilderij no. 60 uit 1916. Ook daarin twee zuilen met witte bollen, met een boog erachter. Een latere (V.H. overleed in 1923) interpretatie door de antroposofische psychiater Zeylmans van Emmichoven, een goede bekende van de schilderes: “Boven de bleke, violette torens twee verblindend witte lichtbollen. Het licht der waarheid. Over de ganse stad met zijn bonte onrust spant zich een zware, zwarte boog, als wilde hij het gehele, slavende leven in zijn sombere macht vastklemmen. Maar de stralende lichten breken door de donkere boog heen en wijzen de weg naar hoger en beter leven, naar de bevrijding.”Blotkamp vroeg zich af of dit ook zo precies de interpretatie van de schilderes zou zijn geweest, maar noemde haar spirituele aspiraties onmiskenbaar. Afijn, waar het hoofdkantoor van de Holland-Amerikalijn niet toe kan leiden. Jammer dat Riet Bakker een van haar hoge gebouwen op de Kop van Zuid zo dicht op het hotel heeft gezet. Wat een gebrekkig gevoel voor proporties! Nee, dan liever Jacoba! WH Dit artikel werd gepubliceerd in het Kunst & Antiek Journaal (nu Collect) van december 2004. * En in het mooie boek Jacoba van Heemskerck – Schilderes uit roeping van Huussen en Van Paaschen wordt mijn veronderstelling vermeld (tekst bij no. 327, blz. 267).